فناوري اطلاعات؛ هدف يا وسيله؟
تحليلي بر تاثير رسانه اينترنت در انتخابات ریاست جمهوری ايران
فرنود حسنی

 مقدمه

کشور عزيزمان ايران ظرف يکي، دو ماه آينده مرحله مهمي از تاريخ خود را تجربه خواهد کرد. نهمين دوره انتخابات رياست جمهوري در ايران اکنون به چالشي بزرگ در ميان جناح هاي سياسي و افکار عمومي بدل شده است. رييس جمهور منتخب اين دوره در يک نگرش کلي مي تواند تاثيرگذار ترين دوره رياست جمهوري را تجربه کند. تقارن حضور و فعاليت اودر دو بعد ملي با آغاز برنامه چهارم توسعه کشور و برنامه کلان بيست ساله  که در هر دو آنها اساس و شاخص توسعه بر ميناي دانايي محوري قرار گرفته است ودر بعد بين المللي تجربه جامعه اطلاعاتي جهاني در هزاره سوم و گفتمان هاي موجود مي تواند نقش تعيين کننده و مهمي را براي رييس جمهور آينده تصوير کند.

 انتخابات و فناوري اطلاعات

اولين باري که بحث کاربرد فناوري اطلاعات در فرآيند انتخابات مطرح شد به انتخابات دور ششم مجلس شوراي اسلامي باز مي گردد زماني که مباحثات فراواني براي استفاده از سيستم هاي ماشيني شمارش راي در ايران مطرح گرديد که البته هيچ گاه فرجامي اجرايي نيافت اولين جرقه هاي اهميت کاربري فناوري اطلاعات براي مديران در بحث کلاني همچون انتخابات به وجود آمد. البته نمونه هاي تجربه شده مختلفي از کاربرد فناوري اطلاعات وجود دارد که بارزترين آن را مي توان در انتخابات اخير رياست جمهوري آمريکا ديد.

 سابقه رسانه ها و انتخابات

بزرگترين و مهمترين ابزارهاي رسانه اي انتخابات هاي پيشين راديو، تلويزيون بودند و بسياري از مردم مبناي تصميم گيري خود را جلسات مناظره اي و يا فرصت هاي تبليغي قرار مي دادند که صدا و سيما در اختيار کانديداها مي گذاشت.

اين در شرايطي بود که تا دور ششم انتخابات به دليل شرايط خاص کشور و آشنايي مردم با افراد شاخص نظام معمولا گرايش اکثريت آرا از پيش قابل پيش بيني بود و اين موضوع اثر رسانه ها را بر سرنوشت انتخابات تا حدي بي تاثير و کم رنگ مي ساخت.

 در انتخابات سال 1376 با پر رنگ تر شدن جناح بندي هاي سياسي و اهميت يافتن ارگان هاي مطبوعاتي احزاب و گروهها نقش نشريات مکتوب به خصوص پوستر ها و برشور ها و روزنامه ها در اطلاع رساني بسيار پر رنگ تر شد به گونه اي که در روزهاي پاياني تبليغات انتخابات رياست جمهوري 1376 تيراژ و مخاطب روزنامه هاي آن زمان بسيار زياد و به تبع تاثير فکري آنها در ميان مردم بيشتر شد. در سال 1380 رسانه برتر انتخابات رياست جمهوري روزنامه ها بودند و بسياري از گفتمان ها و مباحثات طرف هاي رقيب در روزنامه ها دنبال مي شد.

بسته شدن روزنامه ها و برخي محدوديت هاي قانوني در سالهاي بعدي از يک سو و گسترش و رشد استفاده از اينترنت در ميان لايه هاي تحصيل کرده جامعه به خصوص دانشجويان از سوي ديگر باعث شد تا به تدريج روزنامه ها رقيب رسانه اي جديدي را براي خود احساس کنند به گونه اي که حتي برخي از احزاب با راه اندازي سايت هاي اينترنتي ارگان هاي خبري خود را به محيط وب منتقل کردند و جالب اينکه بسياري از روزنامه ها نسخه هاي اينترنتي نيز منتشر ساختند. در خلال همين سالها يعني درست پس از انتخابات رياست جمهوري سال1380 ناگهان شاهد  بوديم که توجه به اينترنت و راه اندازي وب سايت هاي خبري و تحليلي در حوزه سياسي و اجتماعي بسيار قوت گرفت و خبرگزاريها و سايت هاي مختلفي به راه افتادند.

در تحليل تمامي اين اتفاقات مي تواند علاوه بر قدرت رسانه اي اينترنت در براير ساير رسانه هاي موجود به وضعيت خاص ايران در زمينه اطلاع رساني اشاره کرد. دولتي بودن صدا و سيما و تمام خبرگزاري هاي فعال باعث شد علاقه مندان به انتشار اخبار و تحليل هايي که از کانال هاي غير دولتي قابل نشر بود با راه اندازي وبلاگ ها و پس از آن سايت هاي اينترنتي تاريخ جديدي را براي ژورناليسم تحليلي-خبري در وب رقم بزنند. مقبوليت اينترنت به عنوان رسانه بين المللي به حدي زياد شد که بسياري از علماي مذهبي ايران و همچنين رجال سياسي در فاصله  سالهاي 1380 تا 1384 راه اندازي سايت اينترنتي را  تجربه کردند.

اين تحولات در حالي صورت مي گرفت که حتي بسياري از گروههاي تندرو که در ابتداي توسعه اينترنت در ايران تاثيرات منفي آن را بسيار بدتر و خطر ناک تر از ماهواره مي دانستند درصدد بهره برداري هر چه بيشتر از اينترنت بر آمدند.

هر چند که اين تحولات همچون برخوردهاي انجام شده با روزنامه ها با قبض و بسط همراه بوده است و در يک دوره خاص فيلترينگ و تاثيرات آن در ميان فعالان حوزه فناوري اطلاعات و کاربران ايراني اينترنت بحث ها و مجادلات فراواني را به همراه داشت اما به هر حال به دليل ارزاني و سادگي راه اندازي وبلاگ يا وب سايت نفوذ و حوزه گسترده توليد محتوا و تنوع حوزه هاي محتوايي در اينترنت  به حدي است که توان رقابت و حذف آن به هيچ وجه وجود نداشت به خصوص اينکه در وجه بين المللي نيز تا حد زيادي جلوه خوش آيندي براي کشور نداشت.

حضور و فعاليت رجال سياسي مختلف در جوامع مجازي اينترنتي همچون اورکات، گپ زني مسولان دولتي در اينترنت با جوانان، راه اندازي سايت ها و وبلاگ هاي شخصي توسط ايشان و... همه باعث شد روز به روز  حساسيت و توجه  مسئولان نظام به اينترنت افزايش يابد و نتايجي که گروندگان به اين رسانه کسب کرده بودند عطش برخورداري و تجربه را در ديگران نيز بر افروخت.

رجال سياسي براي حيات سياسي نيازمند مخاطب هستند و کم رنگ شدن نقش مطبوعات در ميان رسانه هاي ايران( که از کاهش قابل توجه تيراژ روزنامه ها در سالهاي 1377 و 1378 نسبت به زمان حال قابل استنباط است) توجه ايشان را به موضوع رسانه بيشتر کرد.

تيراژ  بالاي روزنامه ها در سال هاي مذکور نشان از آن داشت که کشور توان پذيرش مطبوعات حتي با گستره و تنوع کمي و کيفي و فکري بيش از اين را نيز دارد اما با بسته شدن يکباره نشريات يوميه در برهه اي خاص هزاران نفر از مخاطبان اين نشريات که دريچه رسانه اي خود را از دست رفته مي ديدند هرگز به انفعال نرسيدند و در يک گردش نوين به سوي وب و اينترنت روي آوردند و اين رسانه بين المللي را منبع خبري خود قرار دادند. مزيت جديدي که اينترنت براي اين گروه به همراه داشت دسترسي ساده تر به ديگر اخبار و تحليل هاي ارائه شده از سوي منابع ايراني خارج از کشور و منابع خارجي بود.

 باري در چنين شرايطي رجال سياسي که براي دوام حيات سياسي خود نيازمند به تريبون هايي بودند که مخاطبان بيشتر، موثر تري داشته باشد اين بار گام به دنياي وب گذاشتند و از اين طريق خود را با فناوري هاي جديد و نياز هاي مخاطبان همگام ساختند.

انتخابات 1384 و رقابت در عرصه اينترنت

تاثير فوق العاده فناوري و موقعيت خاص ايران و آگاهي يافتن کانديداها به اهميت پديده فناوري اطلاعات و به ويژه اينترنت باعث شده است تا در آستانه انتخابات رياست جمهوري در سال1384 شاهد اتفاقات و اقدامات بديعي در قبال فعاليت هاي اطلاع رساني و حتي تبليغي تمامي کانديداها باشيم موضوعي که در دوره هاي پيشين سابقه نداشت و همانطور که اشاره شد عرصه رقابت هيچ گاه از رسانه هاي مکتوب و صدا و سيما فراتر نمي رفت.

 اينترنت رسانه برتر انتخابات 1384

در عصر حاضر اينترنت به عنوان يک رسانه با گستره جهاني و ابعاد مختلف که شامل پوشش متن، صدا و تصوير مي شود به عنوان رسانه برتر شناخته مي شود رسانه هايي همچون راديو، تلويزيون، ماهواره، تله تکست و... با وجود ماهيت کاري اطلاع رساني نمي توانند تنوع کاري موجود در اينترنت را به نحو احسن پوشش دهند چرا که يکي از اصول و عوامل مطلوبيت يک رسانه کاهش دادن يا حذف کردن قيد زمان و مکان براي مخاطب است.

با اين توضيح مي توان گفت که اينترنت به دليل امکانات گسترده اش قادر است در حد بالايي مرز زمان و مکان را براي دسترسي مخاطب به اطلاعات مورد نظر را کاهش دهد يعني تمام افراد در هر نقطه اي از دنيا با ورود به اينترنت چه نشاني اينترنتي شما را بدانند و مستقيماً به سايت شما وارد شوند و چه از طريق موتورهاي جستجو، در طول 24 ساعت شبانه روز و هفت روز هفته قادر هستند ارتباط خود را باشما برقرار کنند. اين موضوع تاثير بسيار زيادي در گزينش اينترنت به عنوان رسانه اول در عصر اطلاعات دارد.

شرايط سخت رقابتي و کشمکش ها و بحث هاي فراوان درون گروهها و بين گروهها، حساسيت بين المللي انتخابات ايران، اهميت حضور حداکثري، کاهش رقبت عمومي به استفاده از روزنامه و... باعث شده تا کانديداهاي انتخابات و گروه ها و احزاب مختلف براي گرم کردن تنور انتخابات و برقراري ارتباط به گروه کثيري از افراد تحصيل کرده و آشنا به فناوري هاي روز توجه و سرمايه گذاري خاصي براي استفاده از اينترنت به عنوان رسانه داشته باشند.

راه اندازي سايت هاي شخصي توسط کانديدا ها از چند ماه قبل از انتخابات و تلاش براي معرفي برنامه ها و اهداف از جمله فعاليت هاي آشکار اين افراد است.

آنها مي دانند که امروز بسياري از جوانان منبع اصلي اخبار و اطلاعات مورد نياز خود را اينترنت قرار داده اند و به همين منظور براي معرفي خود و برقراري ارتباط با جوانان به استقبال ايشان رفته اند و سعي کرد ه اند جايي در اين عرصه براي خود باز کنند.

از سوي ديگر با توجه به اينکه انتخابات رياست جمهوري يک همايش ملي با تاثيرات بين المللي است و از اين جهت ذاتا با انتخابات مجلس و شوراها تفاوت دارد لذا تبليغات و اطلاع رساني با ابزاري که در تبليغات محلي شايد خيلي موثر باشند به هيچ وجه کارا نخواهد بود از همين رو تبليغات در اين شرايط نيازمند يک رسانه کارا و موثر با نفوذ در ميان لايه هاي انديشمند و متفکر جامعه است که بتواند زمينه اطلاع رساني بين المللي را نيز فراهم کند. با اين حساب اينترنت مي تواند بهترين گزينه رسانه اي براي انتخابات 1384 باشد.

تاثير اين قضيه تا حدي است که بسياري از روزنامه ها در انتشار اخبار مربوط به کانديدا ها منابع خبري خود را وب سايت هاي شخصي آنها اعلام مي کنند.

بافت جمعيتي کاربران اينترنت در ايران

آمار هاي ضد و نقيضي از تعداد کاربران اينترنت ارائه شده است ولي طبق برنامه هاي توسعه اينترنت در ايران بايد هم اکنون 5 ميليون کاربر ايراني به اينترنت دسترسي داشته باشند در شرايط حاضر و با توجه به اينکه درصد بالايي از کاربران اينترنت را جوانان تشکيل مي دهند جمعيتي که يا تا کنون حضور در انتخابات را تجربه نکرده اند و يا فقط يک بار امکان راي دادن پيدا کرده اند. در اين شرايط و با طرز تفکر و روحيه خاصي که از جوانان براي استفاده از فناوري هاي نو سراغ داريم  مي توان اذعان کرد که در شهرهاي مختلف به ويژه در شهرهاي بزرگي همچون تهران، مشهد، تبريز، اصفهان و شيراز عده زيادي از جوانان از طريق رايانه هاي شخصي و کافي نت ها ساعتي را براي اتصال به اينترنت براي دريافت اطلاعات و برقراري ارتباط با ساير همسالان خود اختصاص مي دهند.

اين جمعيت کثير که به دليل رويارويي با اخبار و تحليل هاي گوناگون و مطالعه آرا و نظرات موافقان و مخالفان داخلي و خارجي به ذهنيت روشن تري براي تصميم گيري خود مي رسند مطمئنا به صورت مستقيم و غير مستقيم بر سرنوشت انتخابات موثر خواهند بود.

بي شک کانديداهاي اين دوره از اين عده تاثير گذار غافل نيستند و درصد قابل توجهي از برنامه هاي تبليغي و اطلاع رساني خود را متوجه بهره برداري هر چه بهتر از بستر اينترنت براي جذب جوانان و گرفتن آراي ايشان به نفع خود مي کنند.

تعداد کاربران اينترنت در ايران

در خصوص تعداد کاربران اينترنت تعداد کاربراني که از يک اشتراک اينترنت استفاده مي کنند مورد توجه قرار مي گيرد. اما در کشور درحال توسعه اي چون ايران انواع ديگري غير از اشتراک مثل استفاده از کافي نتها و نيز دسترسي هاي شراکتي در محاسبات لحاظ مي شوند.

جدول تعدادکاربران اينترنتي

جديد ترين آمار ها تشان مي دهند هم اکنون 220 شهر ايران به اينترنت دسترسی دارند که اين رقم در سال 2005 به 361 شهر افزايش خواهد يافت. شمار کاربران اينترنت در سال 1994 از 250 نفر فراتر نمی رفت، در حالی که هم اکنون بيش از 5/2 ميليون ايرانی به صورت دائم و 5/3 ميليون نفر نيز به صورت کاربر غير دائم از اينترنت استفاده می کنند. به اين ترتيب ضريب نفوذ اينترنت از صفر در سال 1994 به 3/5 در سال 2003 افزايش يافته است و طبق برآوردهای صورت گرفته شمار کاربران اينترنت تا سال 2004به 5 ميليون و 600 هزار نفر و در سال 2005 به 15 ميليون و در سال 2007به 35 ميليون نفر افزايش مي يابد.

وبلاگ ها و پرشين بلاگ کانون توجه کانديداها

در شرايط حاضر يکي از مهمترين کانون هاي حضور و توجه و فعاليت جوانان در اينترنت وبلاگ ها مي باشند. به دلايل مختلفي که خارج از حوصله اين مقاله است وبلاگ نويسي در چهار سال گذشته رشد بسيار زيادي در ايران داشته است. به ويژه قديمي ترين و بزرگترين سرويس دهنده وبلاگ هاي فارسي يعني پرشين بلاگ کانون توجه بسياري از جوانان بوده است طبق آمار ارائه شده فقط روي سرورهاي پرشين بلاگ 400هزار وبلاگ فعال شده اند که تصور حتي ارسال يک پاراگراف متن در هفته مي تواند نشان دهنده اين باشد که چه اثر عميقي در ايجاد محتواي فارسي در وب دارد.

آمارها نمايانگر ماهانه 3 ميليون بازديدکننده در ماه براي سايت و وبلاگ هاي پرشين بلاگ است. درصد قابل توجهي از اين بازديدکنندگان خود نويسنده وبلاگ يا سايت هستند و يا جز خوانندگان پر و پا قرصي هستند که بيشتر اوقات نظرات خود را به صورت کامنت در وبلاگ هاي مختلف قرار مي دهند.

اين شرايط باعث شده تا کانديداهايي که عزمي جدي براي انتخابات دارند دست روي اين کانون مهم حضور جوانان در وب بگذارند و سعي کنند با تبليغات گسترده توجه و اهميت خود را براي جلب نظر جوانان نشان دهند.

سايت هاي اينترنتي فعال در زمينه انتخابات

اهميت انتخابات و تاثيرات اينترنت به عنوان رسانه به حدي است که سايت ها و وبلاگ هاي فراواني در اين زمينه به صورت مستقيم و غير مستقيم فعال شده اند و به نشر مطلب مي پردازند. در زير ليستي از سايت هاي فعال ذکر مي شود.

خبرگزاري:
انتخابات در ايسنا                                                                    www.isna.ir
انتخابات در ايلنا                                                                       www.ilna.ir    
انتخابات در ايرنا                                                                       www.irna.ir        
انتخابات در آفتابwww.aftabnews.ir                                                                                           
انتخابات در مهرwww.mehrnews.com                                                          
انتخابات در فارسwww.farsnews.com                                                         
انتخابات در خبر مرکزی                                                      www.iribnews.ir

خبري:
انتخابات در امروز                                                         www.emrouz.info
انتخابات در پيك نت                                                     www.peiknet.com 
انتخابات در گوياwww.gooya.com                                                           
انتخابات در بازتاب                                                        www.baztab.com
انتخابات در دريچهwww.daricheh.org                                                      
انتخابات در شريف نيوزwww.shaifnews.com                                                    

انتخابات در پارسيکwww.parseek.com                                                    

انتخابات در انتخابwww.entekhab.ir                                                       
انتخابات در انتخاب٩www.entekhan9.org                                                

خط9                                                                              www.9line.ir    

ا نتخابات84                                                               www.e1384.com        

27 خرداد                                                             www.27khordad.com
يار دبستاني                                                      www.yaredabestani.net             

 

کانديداها و احزاب:
احمدي‌نژاد                                                                  www.mardomyar.com
توكلي                                                                   www.drtavakoli.com
رضايي                                                                        www.rezaee.ir 
قاليباف                                                                        www.ghalibaf.ir
كروبي                                                                        www.karroubi.ir
لاريجاني                                                                       www.larijani.ir
معين                                                                           www.moeen.ir
مهرعليزاده                                                      www.mehralizadeh.com
ولايتی                                                                       www.velayati.ir
 تابانwww.taban.org                              آ                                               www.abadgaran.ir                   بادگران
ملي - مذهبيwww.mellimazhabi.org                                                 
اصول گرا                                                            www.osoolgara.com

روزنامه ها:
انتخابات در شرقwww.sharghnewspaper.com                                                    
انتخابات در اقبالwww.eqbal.ir                                                                              
انتخابات در آفتاب يزد                          www.aftabyazd.ir
انتخابات در ايرانwww.iraninstitute.com                                                          
انتخابات در اعتماد                                                                      www.etemmad.ir
انتخابات در اطلاعات                                                                 www.ettelaat.com

انتخابات در کیهان                                                            www.kayhannews.ir
انتخابات در رسالت                                                           www.resalat-news.com
انتخابات در جام جم                                                         www.jamejamdaily.net
انتخابات در همشهری                                                             www.hamshahri.net

 

بي هيچ توضيحي حجم کمي و کيفي سايت هاي معروف اشاره شده نشان مي دهد که اينترنت به خوبي توانسته گوي سبقت را در ميان رسانه هاي ديگر بربايد.

کانديدا ها و برنامه هاي توسعه فناوري اطلاعات در ايران

همانطور که در مقدمه اين مقاله ذکر شد رييس جمهور آينده ايران مجري برنامه چهارم توسعه کشور خواهد بود برنامه اي که با محوريت دانايي در صدد توسعه دانش در تمام امور اجرايي و برنامه ريزي هاي کلان اقتصادي، فرهنگي، اجتماعي و سياسي است.

بنابر اين توجه به اين موضوع مي تواند در تعيين سرنوشت برنامه چهارم توسعه بسيار موثر باشد. از اين رو شايسته است که جهت گيري و برنامه هاي کانديدا ها در مورد فناوري اطلاعات کاملا روشن باشد و در صورتي که رويکرد اينچنيني نسبت به اينترنت به عنوان يکي از مهمترين فناوري هاي اطلاعاتي و ارتباطي دارند آن را نه وسيله بلکه هدف بدانند و ديدگاه هاي خود را در اين مورد روشن سازند. از جمله انتظاراتي که مي توان در اين برهه به عنوان نياز هاي توسعه فناوري اطلاعات در کشور مطرح کرد عبارتند از:

1-توسعه کاربري اينترنت

2- ارزان شدن هزينه هاي استفاده از اينترنت

3- توسعه آموزش هاي مربوط به حوزه فناوري اطلاعات

4- ايجاد تغييرات زير ساختي در نظام هاي کهنه آموزشي پايه و عالي بواسطه استفاده از فناوري اطلاعات

5- کاهش هزينه هاي تحصيلات عالي با استفاده از فناوري اطلاعات

6- حذف نگرش هاي غير اصولي و قبض و بسط هاي موجود درباره کاربري اينترنت

7- برنامه هاي کلان توسعه فناوري اطلاعات براي ايران با اهداف مشخص

8- اشتغال زايي با استفاده از فناوري اطلاعات

9- توسعه عملي و اجرايي دولت الکترونيکي

10- توجه به مسائل حقوقي در زمينه اينترنت

11- نقش محوري ايران در اجلاس جامعه اطلاعاتي

12- ....

تحليلي بر رسانه انتخابات آينده

رشد و توسعه رسانه ها در ايران هميشه با چالش همراه بوده ، ورود هر يک از رسانه ها يا ابزارهاي رسانه اي  در دوره هاي مختلف زماني تبعات و جبهه گيري هاي عمومي و دولتي خاص خود را به همراه داشته است. روزنامه، راديو، تلويزيون، ويدئو، رايانه، اينترنت، ماهواره همگي در زمان خود براي استفاده با قبض و بسط هايي مواجه بودند به نوعي که فرهنگ کاربري آنها از پايين به بالا رشد کرده است. با اين شرايط و با توجه به محدوديت هاي فعلي که بر ماهواره در ايران مي شود و با توجه به موج نو گرايش به اين رسانه به نظر مي رسد رقابت هاي رسانه اي در انتخابات 1388 در عرصه ماهواره و با استفاده از شبکه هاي ماهواره اي فارسي زبان صورت بگيرد.